19/4/2025
Το 1858, ο διάσημος παίκτης μπιλιάρδου Μάικλ Φέλαν παραπονιέται για την αυξανόμενη σπανιότητα και το υψηλό κόστος του ελεφαντόδοντου που απαιτείται για τις μπάλες του παιχνιδιού.
«Αν κάποιος εφευρέτης ανακαλύψει ένα υποκατάστατο», γράφει, «θα κάνει μια περιουσία και θα έχει την αιώνια ευγνωμοσύνη μας».
Πέντε χρόνια αργότερα, όπως θυμίζει σε άρθρο του ο Economist, η εταιρεία του Φέλαν προσφέρει αμοιβή 10.000 δολαρίων (περίπου 250.000 σημερινά) για την ανακάλυψη ενός τέτοιου υλικού. Η απάντηση ήρθε με τη μορφή της κυτταρίνης—του πρώτου συνθετικού πλαστικού στην ιστορία.
Αχόρταγη πείνα
Αν και δεν διεκδίκησε ποτέ το έπαθλο, ο εφευρέτης Τζον Χάιατ ανταμείφθηκε πλουσιοπάροχα. Από τότε, ο κόσμος δείχνει μια αχόρταγη πείνα για πλαστικά. Ο λόγος; Η δομή τους. Αποτελούνται από επαναλαμβανόμενες μοριακές μονάδες, τους μονομερείς, οι οποίες μπορούν να διαμορφωθούν σε ποικίλες μορφές ώστε να αναπαράγουν—και να υπερβαίνουν—τις ιδιότητες σχεδόν κάθε άλλου υλικού: ελαφρύτερα, πιο ανθεκτικά, φθηνότερα και πιο εύκολα στην παραγωγή.
Το αποτύπωμά τους είναι εντυπωσιακό. Χάρη στα πλαστικά, τα αγαθά μπορούν να μεταφέρονται αποδοτικά και τα ευπαθή προϊόντα με ασφάλεια, επιτρέποντας τις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες. Το 2000 παρήχθησαν περίπου 234 εκατ. τόνοι πλαστικών. Ως το 2021, η ετήσια παραγωγή σχεδόν διπλασιάζεται, με την αξία του παγκόσμιου εμπορίου πλαστικών (και προϊόντων που τα περιέχουν) να αγγίζει το 1,2 τρισ. δολάρια.
Γιατί είναι πιο «πράσινα» από ό,τι νομίζουμε
Το πλαστικό συχνά δαιμονοποιείται, αλλά η συμβολή του είναι αδιαμφισβήτητη. Οι πλαστικές συσκευασίες είναι πολύ ελαφρύτερες: ένα μπουκάλι του λίτρου από πλαστικό ζυγίζει μόλις το 5% ενός γυάλινου· μια χάρτινη σακούλα είναι σχεδόν έξι φορές πιο βαριά από μια πλαστική (και απαιτεί τριπλάσια ενέργεια για την παραγωγή της).
Τα κουτάκια αλουμινίου και τα γυάλινα μπουκάλια εκπέμπουν δύο και τρεις φορές περισσότερα αέρια θερμοκηπίου αντίστοιχα από τα πλαστικά, ακόμα και αν ανακυκλωθούν.
Είναι καθοριστική η σημασία του πλαστικού και για το εμπόριο, όπως επισημαίνει ο Economist. Χάρη στα ελαφριά και αεροστεγή πλαστικά δοχεία, το αργεντίνικο μοσχάρι φτάνει φθηνά στα βρετανικά σούπερ μάρκετ. Στις φτωχότερες χώρες, οι ίδιες τεχνολογίες κάνουν εφικτή τη μεταφορά βασικών αγαθών, όπως ρύζι, λάδι και γάλα σε σκόνη, χωρίς ανάγκη για ψύξη ή καλούς δρόμους. Χωρίς τα πλαστικά, μεγάλο μέρος του παγκόσμιου εμπορίου θα γινόταν ασύμφορο ή θα εξαφανιζόταν.
Πλαστικό και πρόοδος πάνε μαζί
Και άλλοι κλάδοι εξαρτώνται από το πλαστικό. Στην οικοδομή, οι σωλήνες PVC και τα μονωτικά υλικά μειώνουν τα κόστη κατασκευής και συντήρησης.
Στην τεχνολογία, τα πλαστικά περιβλήματα και τα κυκλώματα είναι απαραίτητα για κινητά, λάπτοπ και οπτικές ίνες. Στην υγεία, οι σύριγγες μιας χρήσης και ο προστατευτικός εξοπλισμός είναι κρίσιμοι για τον έλεγχο των λοιμώξεων.
Αλλά όλα αυτά έχουν κόστος. Η παραγωγή πλαστικών απαιτεί την επεξεργασία ορυκτών καυσίμων, απελευθερώνοντας μεγάλες ποσότητες CO₂. Η παραγωγή και απόρριψη πλαστικών ευθύνεται για το 3,4% των παγκόσμιων εκπομπών, περισσότερο από ό,τι η αεροπορία (2,5%).
Η σκοτεινή πλευρά: τα σκουπίδια
Κάθε χρόνο πετιούνται περίπου 350 εκατ. τόνοι πλαστικών. Το 50% καταλήγει σε χωματερές. Αν αυτές είναι σωστά κατασκευασμένες, δεν είναι τόσο καταστροφικές όσο πιστεύεται—αρκεί να αποτρέπεται η διαρροή τοξικών ουσιών ή μικροπλαστικών στο έδαφος και το νερό, και η εκπομπή μεθανίου στην ατμόσφαιρα.
Το πρόβλημα είναι η συλλογή των απορριμμάτων. Σύμφωνα με τη McKinsey, το 95% των πλαστικών συσκευασιών (το 30% της συνολικής παραγωγής) απορρίπτεται μετά από μία μόνο χρήση. Το ένα τρίτο δεν συλλέγεται ποτέ, με αποτέλεσμα να καταλήγει στη φύση, προκαλώντας σοβαρά προβλήματα στα οικοσυστήματα.
Η έκθεση των πλαστικών στο περιβάλλον και ειδικά στις θάλασσες τα διασπά σε μικροπλαστικά και νανοπλαστικά, τα οποία περνούν στην τροφική αλυσίδα και εντοπίζονται ακόμα και στο επιτραπέζιο αλάτι ή σε ανθρώπινους ιστούς.
Δεν είναι ξεκάθαρο πόσο βλαβερά είναι αυτά για την υγεία, κυρίως επειδή χιλιάδες χημικές ενώσεις στα πλαστικά δεν έχουν αξιολογηθεί. Ωστόσο, αυξάνονται οι ενδείξεις ότι προκαλούν φλεγμονές, οι οποίες αποτελούν τη βάση για πολλές χρόνιες παθήσεις.
Η ανακύκλωση είναι δύσκολη υπόθεση
Η ανησυχία για την υγεία και το περιβάλλον έχει οδηγήσει σε πιο φιλόδοξους στόχους ανακύκλωσης: η ΕΕ θέλει να ανακυκλώνει το 55% των πλαστικών συσκευασιών ως το 2030. Όμως, μόνο το 9% των πλαστικών σήμερα μετατρέπεται σε κάτι νέο—και αυτό είναι πρόοδος από το 4% το 2000.
Το πρόβλημα είναι ότι τα πλαστικά είναι τόσο χημικά ποικίλα που δεν ανακυκλώνονται εύκολα. Το λάθος είδος στον κάδο μπορεί να καταστρέψει όλη την παρτίδα. Η πολυστερίνη, για παράδειγμα, δεν μπορεί να μετατραπεί σε PET. Πολλά πρόσθετα, όπως οι χρωστικές, καθιστούν το υλικό μη ανακυκλώσιμο.
Επιπλέον, καμία μορφή πλαστικού δεν μπορεί να ανακυκλωθεί επ’ άπειρον. Κάθε κύκλος μειώνει την αντοχή του, και μετά από δύο-τρεις φορές, το υλικό είναι άχρηστο. Το ανακυκλωμένο πλαστικό κοστίζει συχνά περισσότερο από το «παρθένο».
Από τα Δυτικά προάστια της κατανάλωσης… στις χωματερές του κόσμου
Η ανακύκλωση είναι δύσκολη, βρώμικη και ασύμφορη. Το 2% των απορριμμάτων εξάγεται, κυρίως από τον πλούσιο κόσμο προς φτωχότερες χώρες. Μέχρι το 2018, σχεδόν όλα τα πλαστικά του Δυτικού κόσμου κατέληγαν στην Κίνα. Όταν η χώρα απαγόρευσε τις εισαγωγές, δημιουργήθηκε χάος: το φορτίο μεταφέρθηκε σε Μαλαισία, Ινδονησία, Βιετνάμ—χωρίς υποδομές. Τα σκουπίδια στοιβάζονταν στα λιμάνια, καιγόντουσαν ή απορρίπτονταν ανεξέλεγκτα.
Σήμερα, σχεδόν το 40% των ευρωπαϊκών εξαγωγών πλαστικών καταλήγει στην Τουρκία, που τις δέχεται με αντάλλαγμα ευρώ και πολιτικά οφέλη. Όμως, σύμφωνα με την Krista Shennum του Human Rights Watch, οι συνθήκες είναι άθλιες. Άτυποι εργάτες—συχνά παιδιά και μετανάστες—εκτίθενται σε τοξικές ουσίες χωρίς καμία προστασία. Περίπου το 59% των πλαστικών απορριμμάτων παγκοσμίως διαχειρίζεται από 20 εκατομμύρια τέτοιους εργαζομένους.
Τι μπορεί να γίνει;
Έρευνα του 2023 δείχνει ότι με το σωστό μείγμα πολιτικών, το πλαστικό που διαχειρίζεται λανθασμένα μπορεί να μειωθεί κατά 90% έως το 2040. Αυτό όμως απαιτεί παγκόσμιες, συντονισμένες και φιλόδοξες πολιτικές: τέλη για το «παρθένο» πλαστικό, απαγόρευση της άσκοπης χρήσης, καθολική ανακύκλωση, αλλά και αποδοχή των χωματερών και της καύσης με δέσμευση άνθρακα.
Το 2022, 175 χώρες συμφώνησαν να δημιουργήσουν δεσμευτική συνθήκη για τη μείωση της ρύπανσης από πλαστικό. Οι διαπραγματεύσεις όμως κατέρρευσαν ως τα τέλη του 2024. Οι διαφορές είναι βαθιές: οι χώρες-παραγωγοί πετρελαίου αντιδρούν σε περιορισμούς, οι φτωχότερες απαιτούν αποζημιώσεις από τις πλούσιες.
Ωστόσο, υπάρχει ελπίδα. Περίπου 69 χώρες (μαζί με την ΕΕ) έχουν σχηματίσει μια «συμμαχία υψηλών φιλοδοξιών» για την καλύτερη διαχείριση των απορριμμάτων. Αυτό σημαίνει περισσότερη ανακύκλωση, αλλά και ρεαλισμό: ενίοτε και καύση.
Οι οικολόγοι ίσως ονειρεύονται έναν κόσμο με γυάλινα βαζάκια και χάρτινες σακούλες. Όμως η οικονομία και η περιβαλλοντική λογική λένε ότι το πλαστικό—παρά τα προβλήματα—έχει ακόμα πολύ μέλλον.
Πηγή: https://www.naftemporiki.gr
Πηγή φωτογραφίας: https://secure.gravatar.com
